Czy kultura białoruska mówi po rosyjsku?

Białoruś jest jednym z 55 państw oficjalnie dwu- lub wielojęzycznych i jednym z 3 państw postradzieckich (wraz z Kirgistanem i Kazachstanem), w których język rosyjski posiada status oficjalnego. Tereny Białorusi zostały dołączone do Imperium Rosyjskiego w końcu XVIII w. Język białoruski został jedynym państwowym (oficjalnym) językiem państwa białoruskiego dopiero w roku 1990[1], co zapisano także w Konstytucji z 1994 roku (Art. 17.). Język rosyjski uzyskał wówczas status języka komunikacji międzynarodowej^[2]. Zgodnie z Art. 28. Ustawy o języku w Republice Białorusi językiem używanym w sferze kultury miał być język białoruski (przy tym państwo gwarantowało zachowanie i rozwój kultury przedstawicieli innych narodów, które zamieszkują Białoruś)[3].

Z punktu widzenia białoruskiego historyka Aleha Trusawa, lata 1990- 1995 były wyjątkowe: w czasie tych pięciu lat wydano znacznie więcej książek białoruskojęzycznych, niż w ciągu ostatnich pięciuset lat[4]. Sytuacja ta szybko zmieniła się po referendum w 1995 roku, którego wynikiem oprócz poważnych zmian w systemie najwyższych organów władzy państwowej była też zmiana pozornie niezbyt istotna: język rosyjski został drugim oficjalnym językiem Białorusi[5]. Ale czy te języki w rzeczywistości są sobie równe? Jakim językiem posługuje się białoruska kultura?

Uwarunkowania prawne

 Zgodnie z Artykułem 50. Konstytucji Białorusi „(..) każdy ma prawo do korzystania z języka ojczystego, wyboru języka komunikacji. Państwo gwarantuje zgodnie z prawem swobodę wyboru języka wychowania i nauczania”[6] (cytowane akty prawne tłumaczenie autorki). Art.54. Konstytucji określa, że obowiązkiem każdego obywatela jest „dbać o dziedzictwo historyczne, kulturowe, duchowe i inne wartości narodowe”[7]. Zgodnie z Art.26. Ustawy o językach (po zmianach, wg stanu na kwiecień 2021 roku) językami używanymi w sferze kultury są języki: białoruski i (lub) rosyjski[8].

Akty ustawodawstwa Białorusi (na podstawie Art. 54. Ustawy z 2018 roku o normatywnych aktach prawnych) wydaje się „upoważniony do tego organ (urzędnik) w języku białoruskim i (lub) rosyjskim przez”[9]. Interesujące jednak, że Krajowy Prawniczy Portal Internetowy Republiki Białorusi www.pravo.by funkcjonuje w dwóch językach: rosyjskim i angielskim. Natomiast portal internetowy, który jest oficjalnym źródłem aktów prawnych Białorusi– www.etalonline.by– już posiada funkcję przełączenia na język białoruski, ale za pomocą … Google Translate.

Symboliczne, że pierwszym (i jedynym) kodeksem oryginalnie napisanym i wydanym w języku białoruskim jest Kodeks o kulturze z 2016 roku[10] (przed kwietniem 2021 roku z 26 kodeksów tylko 8 zostało oficjalnie przetłumaczonych na język białoruski)[11]. Kodeks ten w Art. 1. zawiera definicje pojęć. ,,Kultura” została zdefiniowana jako „zbiór dóbr kultury i działalność kulturalna”, ,,wartość kulturowa” jako „stworzony (przekształcony) przez człowieka lub ściśle związany z jego działalnością przedmiot materialny i niematerialny, przejaw twórczości człowieka o znaczeniu historycznym, artystycznym, naukowym lub innym”. Natomiast Art. 2. wśród zasad regulujących obszar kultury wymienia ,,priorytet rozwoju białoruskiej kultury narodowej i uznanie języka białoruskiego za jeden z czynników kształtowania mentalności narodowej”.

Wśród kierunków obecnych w polityce publicznej, zgodnie z artykułem 8.wymienić należy „zachowanie, rozwój, upowszechnianie i/ lub popularyzację białoruskiej kultury narodowej i języka”, „zachęcanie do publikowania dzieł literatury mających znaczenie dla zachowania, rozwoju, upowszechniania i/ lub popularyzacji białoruskiej kultury narodowej i języka” (dzieła literatury o tematyce narodowej, w tym również literaturę dla dzieci i młodzieży)[12].

Na poziomie centralnym została także utworzona lista państwowych instytucji kultury „o szczególnym znaczeniu dla zachowania, rozwoju, upowszechniania i/lub popularyzacji białoruskiej kultury narodowej, których reorganizacja i likwidacja odbywa się za zgodą Rady Ministrów Republiki Białorusi”[13]. Na tej liście znajdują się muzea (Narodowe Muzeum Sztuki, Narodowe Muzeum Historyczne), Biblioteka Narodowa Białorusi, instytucje edukacji (Białoruski Państwowy Uniwersytet Kultury i Sztuki, Białoruska Państwowa Akademia Muzyki), teatry (Narodowy Akademicki Wielki Teatr Opery i Baletu, Narodowy Teatr Akademicki im. Janki Kupały, Narodowy Akademicki Teatr Dramatyczny im. Jakuba Kolasa, Narodowy Akademicki Teatr Dramatyczny im. M. Gorkiego), Narodowy Akademicki Chór Ludowy Republiki Białorusi im. G. I. Cytowicza, Państwowa Filharmonia Białoruska.

Z jednej strony, państwo oficjalnie więc zapewnia gwarancje zachowania, rozwoju i ochrony białoruskiej kultury, w tym języka białoruskiego jako jednej z najważniejszych wartości, z drugiej jednak strony, język rosyjski jest równy w swoim statusie językowi białoruskiemu.

Faktyczna sytuacja językowa

1. Szkolnictwo i nauka

Znaczące są statystyki dotyczące szkół białoruskojęzycznych. W 2018 roku na Białorusi było łącznie 2813 szkół, z czego 1220 w miastach, a 1593 na obszarach wiejskich. Szkół z białoruskim jako językiem nauczania (według Ministerstwa Edukacji Białorusi) było1282, z czego 1207 znajdowało się na obszarach wiejskich, a tylko 75 w miastach. Oznacza to, że w rzeczywistości sytuacja pozostaje w przybliżeniu taka sama, jak w czasach ZSRR, z tą tylko różnicą, że teraz na Białorusi prawie pięć razy więcej uczniów uczy się w szkołach miejskich niż w szkołach na wsi[14].

Trend ten jest już nie niepokojący, a katastrofalny: od 2012 do 2018 roku na Białorusi zlikwidowano 615 szkół, w tym szkół z rosyjskim jako językiem nauczania w 2012 roku było 1660, a w roku 2018– 1527. Natomiast szkół z językiem białoruskim w 2012 roku było 1764 a w 2018 roku pozostało ich 1282. Oznacza to, że w tym samym czasie zamknięto 482 białoruskojęzyczne szkoły. W obwodzie witebskim na początku roku szkolnego 2017/2018 były dwie szkoły miejskie z językiem białoruskim– do dziś pozostała jedna. W obwodzie homelskim na początku roku szkolnego 2018/2019 pozostały 3 białoruskojęzyczne szkoły miejskie o łącznej liczbie uczniów wynoszącej 115 osób[15].

Według stanu na 2017 rok tylko 13,3% dzieci uczyło się w szkołach w języku białoruskim, ale dla porównania w miastach obwodowych nie było żadnej białoruskojęzycznej szkoły, nawet historia i geografia Białorusi były więc wykładane w szkołach w języku rosyjskim[16]. Liczba dzieci uczących się w języku białoruskim w latach 2006-2017 spadła prawie dwukrotnie. Tak więc w roku szkolnym 2006- 2007 w języku rosyjskim uczyło się 898 600 uczniów (78,5% ogólnej liczby uczniów), a w języku białoruskim– 245 900 (21,5%), dla porównania w roku szkolnym 2016/2017– odpowiednio 838 400 (86,6%) i 128 600 (13,3%)[17]. Ta różnica w liczbie uczniów wynika z faktu, że szkoły z nauczaniem w języku białoruskim są w zdecydowanej większości na obszarach wiejskich i jest w nich niewielu uczniów[18].

Od czasów radzieckich w programach szkolnych zachowano regułę, zgodnie z którą mniej więcej taką samą liczbę godzin przeznacza się na naukę literatury rosyjskiej i białoruskiej (przedmioty nazywają się odpowiednio „Literatura rosyjska” i ,,Literatura białoruska”). I chociaż książki autorów zagranicznych również są zawarte w kanonie lektur szkolnych, liczba tych utworów nie jest porównywalna do liczby utworów autorów rosyjskich[19]. Lista zadań, dotyczących literatury rosyjskiej, w tym książek zalecanych do czytania latem, jest tak samo znamienna. Książki w języku białoruskim polecane są po klasach: pierwszej, drugiej i trzeciej, czyli uczniom szkoły podstawowej[20].

Uczniowie czytają więc literaturę zagraniczną głównie z własnej inicjatywy. Jednocześnie wielu uczniów 5 klasy szkoły podstawowej (w wieku około 10-11 lat) przyznaje, że trudno jest im rozumieć białoruską poezję, która jest w programach nauczania, ponieważ jest w niej wiele nieznanego im słownictwa[21].

Również poglądy dyskryminujące białoruskojęzyczne szkolnictwo w szkołach średnich nie są nowością ze strony kierownictwa Ministerstwa Edukacji. W roku 2016 minister Siergiej Maskiewicz powiedział, że białoruska młodzież ,,chce uczyć się w języku, który da jej wielką perspektywę w życiu. Dla nas dzisiaj język rosyjski daje znaczące perspektywy, więc nauka w nim przedmiotów przyrodniczych jest oczywista”[22].

Nawet jeśli uczeń wybiera język białoruski jako główny język nauczania w szkole, na uniwersytecie praktycznie nie będzie miał on gdzie stosować białoruskojęzycznych terminów matematycznych, fizycznych, chemicznych, itp. Na uniwersytetach bowiem, mimo przyjętego ustawowo prawa wyboru języka nauczania, w zdecydowanej większości prowadzone są zajęcia tylko w języku rosyjskim. Nawet zdeterminowani do nauki białoruskiego studenci na większości uniwersytetów, na zdecydowanej większości kierunków nie mają wyboru, ponieważ brakuje odpowiedniej oferty. W języku białoruskim na uniwersytetach można kształcić się tylko na wydziałach filologii i kultury białoruskiej, na innych wydziałach to raczej wyjątek.

Uniwersytety mające bezpośrednio wpływać na zachowanie kultury białoruskiej używają więc głównie języka rosyjskiego. Białoruski Państwowy Uniwersytet Kultury i sztuki większość informacji o swojej działalności przekazuje odbiorcom w języku rosyjskim, a w języku białoruskim informuje o katedrze etnologii i folkloru[23] oraz wydziale komunikacji informacyjno- dokumentalnej[24]. Strona Białoruskiej Państwowej Akademii Muzycznej jest prezentowana w czterech wersjach językowych (angielskiej, białoruskiej, rosyjskiej i chińskiej)[25]. Jeżeli chodzi o badania kulturologiczne na tym uniwersytecie, to, z 21 prowadzonych kierunków badań w ramach ścieżki naukowej „Światowa i ojczysta kultura” tylko jeden– „Historyczne etapy i cechy rozwoju kultury białoruskiej” dotyczy bezpośrednio kultury Białorusi[26].

Jeżeli chodzi o badania naukowe, język białoruski na razie nie stanowi konkurencji dla języka rosyjskiego (warto zajrzeć na stronę internetową Wyższej Komisji Atestacyjnej Republiki Białorusi, na której publikowane są autoreferaty wymagane w ramach procedury ubiegania się o stopnie naukowe doktora i kandydata nauk we wszystkich dziedzinach nauki[27].

Narodowa Akademia Nauk (NAN) Białorusi podpisała ponad 150 dużych umów o współpracy z ośrodkami naukowymi i naukowo- badawczymi, a także organami zarządzania nauką z 63 państw a w ramach umów międzynarodowych odbywa się wymiana naukowców z 20 krajów. Jeżeli chodzi o komercjalizację wyników badań na rynkach zagranicznych, na bazie NAN Białorusi działa obecnie 38 międzynarodowych ośrodków badawczych, współpracujących przede wszystkim z organizacjami w Federacji Rosyjskiej, Chińskiej Republice Ludowej, Socjalistycznej Republice Wietnamu, Republice Korei, Japonii, Turkmenistanie, na Ukrainie, we Włoszech i Szwecji). W pierwszej dziesiątce krajów współpracującej z NAN (stan na koniec 2018 roku) znajdują się: Rosja, Arabia Saudyjska, Chiny, Kazachstan, USA, Turkmenistan, Niemcy, Belgia, Czechy i Ukraina[28].

Jeżeli chodzi o literaturę naukową, to państwowe programy nie przewidują także tłumaczenia na język białoruski zagranicznych opracowań naukowych. Zgodnie z programem ,,Edukacja i polityka młodzieżowa” na lata 2016-2020 z budżetu państwa przeznaczono środki na tłumaczenie na język rosyjski publikacji autorów zagranicznych, wykorzystywanych do celów dydaktycznych i naukowych (podręczników, pomocy naukowych, literatury naukowej i technicznej) na temat energetyki jądrowej. Jednocześnie w tym samym programie przewidziano państwowe wsparcie nauki języka angielskiego dla kadr instytucji szkolnictwa wyższego[29].

Chociaż rozwój umiędzynarodowienia nauki obliczony jest na rozszerzenie współpracy w perspektywie globalnej, na razie Rosja zostaje podstawowym odbiorcą eksportu produktu badań naukowych, ale i kadry naukowej. Przyczyny zaistniałej sytuacji mogą być, moim zdaniem, następujące:

1) Wspólna przeszłość naukowa- większość dużych ośrodków naukowych na terenie byłego ZSRR znajdowała się w Rosji, prowadzono w nich badania w języku rosyjskim(dotyczy to nauk ścisłych, humanistycznych i społecznych);

2) Białoruś do dziś nie jest pełnoprawnym uczestnikiem Procesu Bolońskiego, w konsekwencji nadal są problemy z uznaniem dyplomów w innych państwach (skomplikowana procedura nostryfikacji). W Rosji sytuacja osób z dyplomem białoruskim jest korzystniejsza zarówno w odniesieniu do wzajemnego uznania dyplomów, jak i perspektyw zatrudnienia;

3) Znajomość języka rosyjskiego bywa również ważnym argumentem w budowaniu kariery młodego specjalisty, ponieważ na białoruskich uniwersytetach poświęca się mało czasu na naukę języków obcych, a ich poziom nauczania jest często dość niski, często Rosja jest pierwszym wyborem kraju imigracji;

4) Przez długi czas dominującym wśród Białorusinów przekonaniem było przeświadczenie, że za granicą ,,nikt na nich nie czeka”, a Rosjanie to bracia, którzy nie mogą być wrogo nastawieni do narodu białoruskiego.

Oczywiście, w ciągu ostatnich lat sytuacja w różnych dziedzinach się zmienia, przykładem jest choćby sytuacja wyjeżdżających z Białorusi programistów. Podobnie uniwersytety Europy dość często stają się pierwszym wyborem studentów z Białorusi (w tym przypadku już nie język jest główną przyczyną wyboru, a możliwości rozwoju kariery młodych ludzi).

Oficjalnie rozwój nauki na Białorusi, nawet w warunkach tak zwanej ,,strukturalnej transformacji sfery nauki w krajach poradzieckich”, jest postrzegany przez władze jako „wyjątkowa okazja, aby stać się największym regionalnym centrum nauki i innowacji, przewodzącym w wielu obszarach działalności naukowej i technicznej w ramach jednolitego obszaru gospodarczego (w perspektywie- Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej), WNP, zdobyć wizerunek Państwa stawiającego na postęp naukowy, wspierającego naukę i naukowców”[30]. Ale wymienione kierunki aktywności wskazują, że jest wysokie prawdopodobieństwo zachowania języka rosyjskiego jako głównego w obszarze nauki i badań.

2. Rynek wydawniczy

Doskonałym przykładem obecności języka białoruskiego w przestrzeni publicznej są statystyki Narodowej Izby Książki Białorusi: w 2020 roku najwięcej książek wydano w języku rosyjskim[31]– 79,3%, w języku białoruskim– 12,7%, w innych językach– 8,6%. Wskaźniki te nie zmieniły się istotnie przez ostatnie 5 lat (w tym przedziale czasowym w sumie udział książek w języku białoruskim wynosił 12- 13%), a lata 2019- 2020 charakteryzował spadek liczby białoruskojęzycznych tytułów (o 20,9%) i nakładu książek białoruskojęzycznych (o 27,9%). W 2020 roku ukazało się 1046 książek w języku białoruskim o łącznym nakładzie 3,7 mln egz., co stanowi 12,7% ogólnej liczby wydanych tytułów i 14,7% ogólnego nakładu. W porównaniu z 2019 rokiem spadek liczby wydanych białoruskojęzycznych książek wyniósł 17,7% (spadek nakładu– 16,2%). Główny udział książek w języku białoruskim przypada na grupę wydawnictw o nakładzie do 1000 egz.– 65,7%, grupa białoruskojęzycznych wydawnictw o nakładzie od 1001 do 5000 egz. stanowiła 26,7%.

Najbardziej rozpowszechniona w segmencie białoruskojęzycznym jest literatura akademicka, w większości są to podręczniki do nauki języka białoruskiego. Literatura piękna w języku białoruskim wydawana jest w małych nakładach: w 2020 roku wydano 338 pozycji literatury pięknej w języku białoruskim o łącznym nakładzie 286,4 tys. egz. (w tym 103 książki dla dzieci– 199,6 tys. egz.). Średni nakład pozycji literatury pięknej w języku białoruskim w 2020 roku wynosił 847 egz. (w 2019 roku- 838 egz.).

Czy istnieje państwowe wsparcie dla publikacji książek białoruskojęzycznych? Fakty są rozczarowujące: w okresie od 1994 do 2002 roku opodatkowany dochód zmniejszał się o zysk wydawnictw i drukarni uzyskany z publikacji literatury, gazet i czasopism w języku białoruskim, ale już w 2002 roku przepis ten został zniesiony[32]. Od 2017 roku państwowe wsparcie realizowano poprzez subsydiowanie jedynie państwowych wydawnictw i wydawanie tzw. publikacji o znaczeniu społecznym (dotowane „w celu obniżenia ich ceny dla konsumenta”)[33].

Zgodnie z państwowym programem ,,Kultura Białorusi” na lata 2016- 2020 kwota 61 tysięcy dolarów została przeznaczona na kompletowanie bibliotek, działających przy organizacjach diaspory białoruskiej książkami białoruskimi oraz na wydanie książek poświęconych białoruskiej diasporze. W 2015 roku 30 tzw. biblioteczek białoruskich przekazano diasporom mieszkającym w Rosji, w 2017 roku- diasporom Litwy, Francji, Czech, Polski, Kazachstanu czy Serbii[34]. A plan wydania publikacji o znaczeniu społecznym na rok 2021 też nie jest pocieszający: dla przykładu plan wydawnictwa „Białoruska nauka” spośród 145 tytułów wymienia tylko 65 książek w języku białoruskim[35].

Brakuje także programu tłumaczenia książek na język białoruski, wszystkie tłumaczenia popularnej literatury zagranicznej w ostatnich latach są finansowane głównie przez zbiórki społecznościowe. I to, moim zdaniem, jest wskaźnik stosunku organów państwowych, a nie Białorusinów i Białorusinek, do języka białoruskiego. Doskonałym przykładem jest to, że niespełna 3 tygodnie po pojawieniu się w sprzedaży tłumaczenia na język białoruski książki ,,Harry Potter i kamień filozoficzny”, pobiła ona wszelkie rekordy sprzedaży książek w języku białoruskim i rosyjskim, a w pierwszym dniu sprzedaży zakupiono tyle egzemplarzy, że wydawnictwo natychmiast zapowiedziało dodruk[36].

3. Kultura wysoka i kultura masowa

Wracając do wspomnianych wyżej publicznych instytucji kultury, ciekawa była analiza, w jakim języku umieszczane są informacje o ich działalności na oficjalnych stronach w Internecie. Tak więc Narodowe Muzeum Historyczne Republiki Białorusi ma rosyjsko- i białoruskojęzyczną wersję swojej strony internetowej, które zawierają identyczne informacje[37].

Jeśli chodzi o teatry, Narodowy Teatr Akademicki im. J. Kupały prezentuje spektakle w języku białoruskim, a na jego oficjalnej stronie internetowej można znaleźć afisze w języku białoruskim i angielskim[38] (biorąc pod uwagę fakt, że większość trupy odeszła po wydarzeniach z sierpnia 2020 roku, do tej pory repertuar znacznie się zmniejszył). Teatr im. J. Kolasa w Witebsku wystawia spektakle w języku białoruskim (sztuki autorstwa autorów białoruskich i zagranicznych w tłumaczeniu na język białoruski), a także w języku rosyjskim – odpowiednie informacje na stronach są często zawarte w języku rosyjskim i białoruskim[39].

Narodowy Akademicki Teatr Dramatyczny im. M. Gorkiego wystawia spektakle w języku rosyjskim, a jego strona internetowa www.rustheatre.by zawiera informacje także w języku polskim[40]. Jeśli chodzi o Narodowy Akademicki Wielki Teatr Opery i Baletu Republiki Białorusi, repertuar oper oczywiście jest reprezentowany głównie przez dzieła w językach obcych (w oryginalnym języku). Jednak napisy podczas wykonywania oper w języku obcym (powszechna praktyka we współczesnych operach) są w języku rosyjskim, nigdy natomiast w języku białoruskim (o czym są odpowiednie informacje na stronie teatru)[41].

Oficjalna strona Republiki Białorusi w sekcji kultura białoruska zawiera informacje w języku białoruskim, rosyjskim, angielskim i chińskim[42]. Na stronie można znaleźć informacje o dniu piśmiennictwa białoruskiego (po raz pierwszy odbył się w 2014 roku), odbywającym się raz w roku w różnych miastach Białorusi (częściej w ośrodkach rejonowych). Jeżeli chodzi o różnego rodzaju festiwale odbywające się na Białorusi, większość z nich jest międzynarodowa i odbywa się w różnych językach. W języku białoruskim realizowane są najczęściej imprezy o tematyce historycznej i wydarzenia związane z twórczością ludową (na przykład Narodowy Festiwal Białoruskiej Piosenki i Poezji ,,Mołodeczno”, Republikański Festiwal Twórczości Folklorystycznej ,,Bereginja”, Festiwal Etnograficzny ,,W odwiedzinach u Radzimiczów”)[43].

Przegląd afiszy koncertowych i filmowych również pokazuje przewagę języka rosyjskiego przy niewielkiej obecności wykonawców białoruskojęzycznych piosenek i niezwykle rzadkiego dubbingu znanych filmów w języku białoruskim[44]. Władze Białorusi i w tym przypadku przedstawia swoje dyskryminujące stanowisko: np. zgodnie z państwowym programem ,,Kultura Białorusi” na lata 2021- 2025 planowany udział seansów filmowych z pokazami filmów produkcji białoruskiej stanowi od 4% w 2021 do 10% w 2025 roku całkowitej liczby seansów filmowych (w 2020 roku wyniósł tylko 2%)[45]. W 2018 roku w kinach ,,Kinowideoprokat” odbyło się 185 pokazów filmów w języku białoruskim, co stanowiło 0,34% całkowitej liczby wyświetleń filmów. Białoruskie ustawodawstwo nie zawiera przepisów dotyczących obowiązku dubbingowania lub umieszczania napisów w języku białoruskim[46].

Białoruska kultura popularna przez bardzo długi czas stawała się rosyjskojęzyczną. Wyjątków od tej reguły było bardzo niewiele: zespoły ,,Pieśniary” i ,,Siabry” sprawiły, że białoruskojęzyczne piosenki były znane w całym ZSRR, ale takie same przykłady można odnaleźć wśród wykonawców z innych republik związkowych. Piosenki w językach narodów tytularnych były postrzegane jako coś specyficznego, rodzaj egzotyki, jednak w rzeczywistości estrada, teatr i kino w ZSRR były rosyjskojęzyczne.

W latach 90. XX wieku i na początku lat 2000. rosyjska kultura popularna była postrzegana przez Białorusinów jako „swoja”, ponieważ w tym okresie żywa była pamięć o ZSRR. Również Moskwa była postrzegana nie tylko jako stolica Wielkiego Państwa, ale także centrum kultury, do którego starała się dotrzeć większość twórców: piosenkarzy, muzyków, aktorów. Przykładem zachowania takiej tradycji są Międzynarodowy Festiwal Sztuki „Słowiański Bazar” w Witebsku, a także tradycja oglądania rosyjskojęzycznych świątecznych programów telewizyjnych emitowanych w Sylwestra. Większość popularnych gości na „Słowiańskim Bazarze” to przedstawiciele popkultury Rosji, a prawie każda białoruska rodzina w Sylwestra będzie oglądać noworoczny program telewizyjny jednego z rosyjskich kanałów telewizyjnych.

Po rozpadzie ZSRR nasilił się również motyw materialny. Obecność na rosyjskiej scenie i w kinie było gwarancją dobrych zarobków, ponieważ oznaczało wiele tras koncertowych nie tylko w Federacji Rosyjskiej, ale także w byłych republikach ZSRR. Język rosyjski jako język wykonania dzieła jest jedną z gwarancji wielu możliwości: rosyjskojęzyczni widzowie raczej nie pójdą na koncert wykonawcy śpiewającego w języku narodowym.

Białoruskojęzyczne grupy muzyczne i białoruskojęzyczni wykonawcy istnieją, ale najczęściej są to zespoły wykonujące rock, etno-rock, muzykę etniczną, a piosenkarze wykonują realizują pewne zadania ,,nomenklaturowe”, występując na oficjalnych wydarzeniach lub międzynarodowych konkursach muzycznych, reprezentując Białoruś (ale nie zawsze występują wówczas w języku białoruskim). Aleh Trusau 2009 w roku powiedział, że językiem białoruskiej tzw. „popsy” (popkultury) jest „tak samo zły rosyjski” lub trasianka– mieszanka języków białoruskiego i rosyjskiego[47].

Rosyjscy wykonawcy nadal dominują na białoruskiej scenie koncertowej, choć stopniowo na plakatach pojawia się coraz więcej artystów o światowej renomie. Po 2010 roku liczba białoruskojęzycznych zespołów i piosenkarzy rośnie, ale nieznacznie. Język białoruski jest jednak coraz częściej spotykany w piosenkach, a w 2020 roku niektóre z nich stały symbolami protestu (np. piosenka „Trzy żółwie” białoruskiego zespołu rockowego NRM, przetłumaczony hymn polskiej ,,Solidarności”, czyli „Mury” Jacka Kaczmarskiego).

Przyczyną dominacji rosyjskojęzycznej kultury popularnej jest także sytuacja w mediach. Oficjalne informacje na temat mediów telewizyjnych i drukowanych na Białorusi wyraźnie pokazują sytuację dwóch języków państwowych: rozpowszechnia się około 3 tys. zagranicznych mediów drukowanych, z czego ponad 80%­ jest rosyjskich[48]. Z 10 państwowych programów telewizyjnych w języku białoruskim nadawanych jest 0[49]. Jednym z wymogów stawianych redakcjom mediów telewizyjnych przez Ustawę o mediach Republiki Białorusi z dnia 17 lipca 2008 roku. jest zapewnienie w miesięcznej ilości nadawanych przez nie programów telewizyjnych, utworów audiowizualnych, innych komunikatów i (lub) materiałów białoruskiej (krajowej) produkcji w liczbie nie mniej niż 30 %[50]. W rzeczywistości ten wymóg nie jest spełniany.

Świadomy wybór czy konieczność?

Dość często można spotkać opinie, że specyficzna językowa sytuacja na Białorusi ma miejsce dlatego, że Białorusini po prostu wolą rozmawiać w języku rosyjskim i nie mają potrzeby używania języka białoruskiego. Zgodnie z danymi powszechnego spisu z 2019 roku z 7 990 719 Białorusinów i Białorusinek za osoby narodowości białoruskiej uważa się 4 893 139 osób, a język rosyjski uważa za swój ojczysty 3 044 850 Białorusinów i Białorusinek[51].

Cała historia języka białoruskiego jest dość skomplikowana i powiązana z historią państwa. W czasach Wielkiego Księstwa Litewskiego był on językiem państwowym i dominował w życiu politycznym, gospodarczym i kulturalnym kraju aż do XVII wieku. Okres od XVII stulecia do 1917 roku to czasy polonizacji (po utworzeniu Rzeczypospolitej Obojga Narodów) a następnie rusyfikacji po zaborach i w czasach znalezienia się terytorium Białorusi w strukturze Imperium Rosyjskiego. O ile jednak polonizacja nie była gwałtowna (języka polskiego używano w urzędach i instytucjach publicznych), rusyfikacja miała zupełnie inny charakter: wprowadzono ograniczenia w używaniu języka białoruskiego, a potem zakazano dekretem cara Mikołaja z 18 lipca 1840 roku używania słów ,,Białoruś” i ,,białoruski”. Po powstaniu w latach 1861- 1863 rząd carski zakazał drukowania białoruskich książek i czasopism.

Po rewolucji rozpoczął się bardzo krótki okres odrodzenia narodowo- kulturowego, władze radzieckie stworzyły warunki do używania języka białoruskiego w różnych dziedzinach życia społecznego. Jednak p po śmierci Włodzimierza Lenina polityka państwa radzieckiego w kwestii językowej uległa znaczącym zmianom[52]. Jak słusznie zauważa M. Kuryłowicz, jeżeli „w Azji Centralnej uzależnienie od Moskwy wydobyło ów region z ekonomicznej i politycznej stagnacji, wówczas też zaczęła się kształtować nowoczesna tożsamość narodowa miejscowych”, to dla narodów na tzw. kresach zachodnich „zwierzchnictwo Rosji czy ZSRR było odbierane jako forma okupacji i regresu cywilizacyjnego”[53] (chociaż, moim zdaniem, to samo można powiedzieć odnośnie Gruzji i Armenii, których kultury są znacznie starsze od rosyjskiej).

Język rosyjski w republikach radzieckich stał się narzędziem polityki kolonialnej w do dziś wykorzystany jest jako instrument geopolityczny przez Rosję[54] (wystarczy przypomnieć sobie skutki tak zwanej obrony praw rosyjskojęzycznych mieszkańców Krymu, przyjęcie rosyjskiej ustawy, która uznaje Białorusinów i Ukraińców za „native speakerów” języka rosyjskiego”)[55]. Przez dziesięciolecia istnienia ZSRR język białoruski był uważany za język wsi, język kołchoźników”, w którym nauczanie odbywało się tylko w szkołach wiejskich.

Okres od 1990 do 1995 roku był zbyt krótki, aby stworzyć niezbędną bazę do przywrócenia szacunku dla języka ojczystego i przygotowania nauczycieli do nauczania w tym języku. A Rosja, która uważa się za spadkobierczynię ZSRR, w kwestiach relacji z narodami ,,braterskimi”, zachowując wpływy gospodarcze i polityczne, również na poziomie interakcji kulturowych kontynuuje, choć nieco w innej formie, politykę postkolonialną. Przejawia się to w różnych sferach i w odmiennych formach: legislacji (uznanie Białorusi i Ukraińców za ,,native speakerów” języka rosyjskiego), programu współpracy w WNP (a w odniesieniu do Białorusi– w ramach Państwa Związkowego, co możemy zaobserwować w sferze naukowej), dystrybucji rosyjskich mediów, rosyjskiego kina itp.[56].

Pomimo powyżej przedstawionej sytuacji językowej na Białorusi, należy podkreślić, że samoidentyfikacja Białorusinów jako narodu nie jest typowa. Mimo że większość Białorusinów mówi po rosyjsku, jednak ta sama większość również identyfikuje się jako przedstawiciele innego narodu– może bratniego dla Rosjan, ale odrębnego. Choć Białorusini często uważają za ,,swoich” przedstawicieli kultury rosyjskiej (zarówno wysokiej, jak i masowej), są dumni z białoruskich pisarzy, poetów, kibicują swoim przedstawicielom, biorącym udział w różnych popularnych rosyjskich konkursach i programach muzycznych i rozrywkowych. Można się więc zgodzić z Andrejem Vardamackim w tym, że na Białorusi powstał rodzaj tożsamości, który określamy jako terytorialno-państwowy (tradycyjnie wyróżnia się wspólnotę historii, kultury, języka, wspólnotę terytorialną i społeczno- psychologiczne podobieństwa zachowań ludzi o określonej tożsamości narodowej)[57].

Bardzo ciekawe są wyniki badania nastawienia do języka białoruskiego na białoruskich forach internetowych, przeprowadzonego przez Alenę Liankievicz. Otóż stosunek do języka białoruskiego waha się od skrajnie pozytywnego do skrajnie negatywnego i jest dość stabilnym wykładnikiem kondycji psychicznej osoby, zależnej od takich czynników jak: polityka językowa państwa, stosunek do języka używanego w rodzinie i wśród rówieśników, itp. Odnotowano także pewne problemy w masowym rozumieniu pojęcia dwujęzyczności. Ale najbardziej zaskakującym wnioskiem z tego badania jest to, że użycie języka rosyjskiego nie jest oznaką negatywnego stosunku do języka białoruskiego. Bardzo często w dyskusjach najbardziej zaangażowanymi „obrońcami” języka białoruskiego były osoby rosyjskojęzyczne, a nie białoruskojęzyczne (które z kolei często tylko deklarowały tylko swoją opinię, nie uzasadniając jej i nie próbując przekonać przeciwników)[58]. To właśnie jest jednym ze wskaźników, że rosyjskojęzyczny Białorusin to jednak Białorusin, nie Rosjanin.

Specyfika samoidentyfikacji Białorusinów przejawia się najczęściej w momentach kryzysowych, widać to zwłaszcza w latach 2020-2021[59]. Z jednej strony władze starają się udowodnić swoją lojalność Moskwie, z drugiej strony naród białoruski wbrew władzy powraca do białoruskości, odrzucając jednocześnie władzę zdelegitymizowaną. W 2021 roku na Białorusi można zostać zatrzymanym za flashmob z czytaniem białoruskojęzycznych książek w komunikacji zbiorowej, a język białoruski staje się symbolem sprzeciwu wobec władzy.

Powstała Fundacja Solidarności Kultury Białoruskiej, której celem jest wsparcie represjonowanych działaczy kultury, przekazywanie informacji o swojej działalności w języku ojczystym[60], wspieranie białoruskojęzycznych projektów (na przykład „Bajki z Maliawanyczem”[61]– aktora i byłego prezentera programu dla najmłodszych dzieci w telewizji państwowej „Kałychanka” Aliaksandra Żdanowicza „Maliawanycza”,który został zwolniony z pracy przez to, że uczestniczył w pokojowej akcji protestu przeciwko przemocy władzy wobec obywateli po wyborach 2020 roku), organizuje transmisje białoruskojęzycznych spektakli, itp.[62].

Wnioski:

1. Będąc państwem oficjalnie dwujęzycznym, Białoruś do tej pory nie zapewniła ustalonej przez ustawodawstwo równości języka białoruskiego i rosyjskiego. Praktycznie we wszystkich dziedzinach życia społecznego (edukacja, nauka, kultura, życie codzienne) język rosyjski przeważa, a państwo stosuje jedynie środki wspierające język białoruski w jawnie biernej i raczej dekoracyjnej polityce wobec niego. Żaden urzędnik najwyższej rangi nie mówi po białorusku, a głowa państwa publicznie wyrażała negatywne nastawienie do języka narodu tytularnego.
2. Przewaga języka rosyjskiego wynika z historycznej, kolonialnej polityki najpierw Imperium Rosyjskiego, potem ZSRR, a dziś Rosji wobec ziem białoruskich i narodu białoruskiego. Ograniczenia i zakazy używania języka białoruskiego, stosunek do krajów białoruskich jako zachodniorosyjskich i narodu białoruskiego jako „młodszego brata”, nieuznanie niezależności narodu białoruskiego i samodzielności języka białoruskiego (lub stosunek do niego jako dialektu rosyjskiego), doprowadziły do wyparcia języka białoruskiego z edukacji i zachowania go głównie na obszarach wiejskich. To z kolei ukształtowało specyficzny stosunek do języka białoruskiego wśród wielu Białorusinów, uważających język białoruski za wiejski.
3. Wpływ Rosji w dziedzinie kultury, nauki, edukacji przejawia się poprzez różne wspólne programy państwowe w ramach WNP i Państwa Związkowego, rosyjskie media, wydawnictwa, produkcję filmów (które w ostatnich latach stają się coraz bardziej propagandowe). Brak barier językowych w połączeniu z uprzywilejowaną (w porównaniu z obywatelami innych państw) sytuacją prawną białoruskich specjalistów w Federacji Rosyjskiej otwiera dla wielu młodych ludzi możliwości zatrudnienia.
4. Pomimo niekwestionowanej przewagi języka rosyjskiego w społeczeństwie białoruskim, Białorusini nadal uważają język białoruski za język ojczysty, choć już nieco w mniejszym stopniu niż np. 10 lat temu. Jednocześnie język ojczysty, szczególnie w okresie kryzysu politycznego w 2020 roku, zaczął być postrzegany jako symbol nieuznawania władzy, którą większość uważa za nielegalną. Coraz mniej Białorusinów popiera również utworzenie jedynego państwa z Rosją[63].

Zmiana władzy prawdopodobnie może doprowadzić do zmiany polityki językowej państwa. Optymalne w tym przypadku wydaje się nie tylko utrwalenie statusu białoruskiego jako jedynego języka urzędowego z ustanowieniem okresu przejściowego. Bez wątpienia całkowite zastąpienie języka rosyjskiego jest obecnie prawie niemożliwe: np. Łotwa do dziś nie sfinalizowała reformy edukacyjnej (planuję się przejście do nauczania w szkołach wyłącznie w języku łotewskim przed 2022 rokiem, a cała reforma trwa już prawie 14 lat)[64], chociaż sytuacja języka rosyjskiego nigdy nie była w tej republice podobna do białoruskiej. Przypomnijmy, że odrodzenie języka ojczystego po stuleciach panowania niemieckiego w Czechach trwało przynajmniej 100 lat[65]. Dlatego konieczne jest wyważone wsparcie państwa dla odrodzenia roli języka białoruskiego przy użyciu pozytywnych doświadczeń innych państw postradzieckich. Armenia i Litwa wprowadziły obowiązkowe nauczanie w swoich językach państwowych w szkołach, obowiązkowe powszechne ich stosowanie we wszystkich dziedzinach życia, obowiązkowe napisy do filmów zagranicznych, itp.[66]. Ponadto należy zgodzić się z A. Trusawem w tym, że język białoruski musi koniecznie wrócić do wyższych instytucji edukacyjnych, a także przełamać psychologiczną barierę. Należy zacząć mówić po białorusku, nawet jeżeli na początku byłaby to trasianka[67].

 

[1]Закон (3094-XІ) Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь от 26 января 1990 г. ,,,Ведамасці Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь”, 1998 г., nr28, s.461 (pierwsza redakcja).

[2]Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь, https://pravo.by/pravovaya-informatsiya/pomniki-gistoryi-prava-belarusi/kanstytutsyynae-prava-belarusi/kanstytutsyi-belarusi/kanstytutsyya-1994-goda/ , (dostęp: 29.04.2021).

[3]Закон (3094-XІ) Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь от 26 января 1990 г. ,,Ведамасці Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь”, 1998 г., nr28, s.461 (pierwsza redakcja).

[4]https://naviny.belsat.eu/ru/news/kali-ne-gety-zakon-byli-b-uzho-u-skladze-rasei-27-gadou-tamu-belaruskuyu-movu-zrabili-adzinaj-dzyarzhaunaj/, (dostęp: 28.04.2021).

[5]Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь cа змяненнямi i дапаўненнямі, прынятымi на рэспубліканскiх рэферэндумах 24 лістапада 1996 г. i 17 кастрычніка 2004 г., https://pravo.by/pravovaya-informatsiya/pomniki-gistoryi-prava-belarusi/kanstytutsyynae-prava-belarusi/kanstytutsyi-belarusi/kanstytutsyya-1994-goda-sa-zmyanennyami-i-dapa-nennyami-/#1, (dostęp: 20.04.2021).

[6] Ibidem.

^[7]Kодэкc (413-З) Рэспублікі Беларусь аб культуры от 20 ліпеня 2016 г., https://etalonline.by/document/?regnum=hk1600413, (dostęp: 20.04.2021).

[8]Закон Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь , (stan na 4 stycznia 2021roku), (dostęp: 20.04.2021).

[9]Закон (130-З) Республики Беларусь от 17 июля 2018 г., https://pravo.by/document/?guid=3871&p0=H11800130, (dostęp: 20.04.2021).

[10]Kодэкс (413-З) Рэспублікі Беларусь аб культуры от 20 ліпеня 2016 г., https://etalonline.by/document/?regnum=hk1600413, (dostęp: 20.04.2021).

[11]https://pravo.by/pravovaya-informatsiya/normativnye-dokumenty/kodeksy-respubliki-belarus/, (dostęp: 20.04.2021).

[12]Kодэк (413-З) Рэспублікі Беларусь аб культуры от 20 ліпеня 2016 г., https://etalonline.by/document/?regnum=hk1600413, (dostęp: 21.06.21).

[13]Постановление Совета Министров Республики Беларусь от 13 января 2017 г. О некоторых мерах по реализации Кодекса Республики Беларусь о культуре,  https://pravo.by/upload/docs/op/C21700025_1484946000.pdf, (dostęp: 25.04.2021).

[14]https://euroradio.fm/ru/faktchek-v-belarusi-deystvitelno-455-belorusskoyazychnyh-shkol, (dostęp: 22.04.2021).

[15]https://euroradio.fm/ru/faktchek-v-belarusi-deystvitelno-455-belorusskoyazychnyh-shkol, (dostep: 21.04.2021).

[16]І. Студзінская, Вучыцца на роднай мове. 8 фактаў пра беларускія школы, 21 люты 2018, https://www.svaboda.org/a/vucycca-na-rodnaj-movie-8-faktau-pra-bielaruskija-skoly/29051058.html, (dostęp: 21.04.2021).

[17]https://thinktanks.by/publication/2017/05/31/za-10-let-chislennost-belorusskoyazychnyh-shkolnikov-sokratilas-v-dva-raza.html, (dostęp: 23.06.2021).

[18]Можно ли выучить белорусский язык в школах Беларусиб https://www.dw.com/ru/%D0%BC%D0%BE%D0%B6%D0%BD%D0%BE-%D0%BB%D0%B8-%D0%B2%D1%8B%D1%83%D1%87%D0%B8%D1%82%D1%8C-%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA-%D0%B2-%D1%88%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D1%85-%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8/a-40308508, (dostęp:21.06.21).

[19]Учебная программа по русской литературе V-XI классы, Министерство образования Республики Беларусь, https://www.adu.by/wp-content/uploads/2014/umodos/ypyp/rus_lit.pdf, (dostęp: 27.04.2021).

[20]Список программных произведений по русской литературе. Список литературы, рекомендуемой для чтения летом, https://sch10.minskedu.gov.by/%D0%B1%D0%B8%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0/%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%89%D0%B8%D0%BC%D1%81%D1%8F/%D1%81%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BE%D0%BA-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%BD%D1%8B%D1%85-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%BF%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B5, (dostęp: 27.04.2021).

[21]О. Пасияк, С. Рыжов, Что читают наши дети? https://rg.ru/2017/01/25/soiuz-sravnil-shkolnye-programmy-po-literature-v-belorussii-i-rossii.html, (dostęp: 27.04.2021).

[22]Образование на белорусском языке остается на глубокой периферии, Красавік 27/2016, https://belarusinfocus.info/by/regiyony/obrazovanie-na-belorusskom-yazyke-ostaetsya-na-glubokoy-periferii, (dostęp: 23.04.2021).

[23] http://www.buk.by/process/fakultet%202/Folklore/,(dostęp: 21.04.2021).

[24] http://www.buk.by/, (dostęp: 21.04.2021).

[25] https://www.bgam.by/billboard/, (dostęp: 21.04.2021).

[26] http://www.buk.by/Science/Scientific_schools/World_and_national_culture/index.php, (dostęp: 21.04.2021).

[27]Библиотека авторефератов Высшей Аттестационной Комиссии Республики Беларусь. https://vak.gov.by/library, (dostęp: 25.04.2021).

[28]Знешнеэканамічная дзейнасць, https://nasb.gov.by/bel/activity/mezhdunarodnye-svyazi/, (dostęp: 25.04.2021).

[29] Постановление Совета Министров Республики Беларусь от 28 марта 2016 г. Об утверждении Государственной программы ,,Образование и молодежная политика” на 2016– 2020 годы, Национальный правовой Интернет-портал Республики Беларусь, https://www.pravo.by/upload/docs/op/C21600250_1460494800.pdf, (dostęp: 26.04.2021).

[30]Постановление НАН Республики Беларусь и Государственного комитета по науке и технологиям Республики Беларусь об утверждении Программы совершенствования научной сферы Республики Беларусь, https://nasb.gov.by/reference/razvitie/programma.pdf, (dostęp: 19.04.2021).

[31]Книгоиздание Беларуси в 2020 г. https://natbook.org.by/index.php?id=378#:~:text=%D0%92%202020%20%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D1%83%20%D0%B2%20%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8,%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D0%BB%202%20962%20%D1%8D%D0%BA%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BF%D0%BB%D1%8F%D1%80%D0%B0, (dostęp: 23.04.2021).

[32] Е.К. Лабоха , Нормативная документация Беларуси в сфере книгоиздания на рубеже XX–XXI веков, Труды БГТУ 2016, nr 9, s. 101.

[33]Е.С. Павлова, Отрасль печати Республики Беларусь: векторы развития, 2017, http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:rRg36iIuzDMJ:sirp.by/wp-content/uploads/2017/12/Doklad_Pechatnyj-rynok-Respubliki-Belarus.doc+&cd=1&hl=en&ct=clnk&gl=pl, (dostęp: 14.04.2021).

[34] Ibidem.

[35]Тэматычны план выпуску сацыяльна значных выданняў у 2021 годзе, http://www.belnauka.by/katalog-izdanij/plan-vypuska-sotsialno-znachimykh-izdanij-v-2021-g.html, (dostęp: 23.04.2021).

[36]Я. Полещук, Читайте на мове: мировая литература на белорусском, https://www.nlb.by/content/news/avtorskiy-vzglyad/chitayte-na-move-mirovaya-literatura-na-belorusskom/, (dostęp: 18.04.2021).

[37] http://histmuseum.by/by/news/, (dostęp: 19.04.2021).

[38] https://kupalauski.by/performances/, (dostęp: 19.04.2021).

[39] http://kolastheatre.by/be/novosti, (dostęp: 19.04.2021).

[40] https://www.rustheatre.by/,(dostęp: 19.04.2021).

[41] https://bolshoibelarus.by/rus/repertuar/opera-repertuar.html , (dostęp: 19.04.2021).

[42] https://www.belarus.by/by/about-belarus/culture, (dostęp: 19.04.2021).

[43] https://www.belarus.by/by/about-belarus/culture/festivals-in-belarus , (dostęp: 19.04.2021).

^[44]https://afisha.tut.by/concert/, https://www.kvitki.by/rus/bileti/muzyka/, http://kinakong.by/, https://afisha.tut.by/news/anews/718981.html,(dostęp: 19.04.2021).

[45]Постановление Совета Министров Республики Беларусь от 29 января 2021 г. o Государственной программе ,,Культура Беларуси” на 2021– 2025 годы, Национальный правовой Интернет-портал Республики Беларусь, https://pravo.by/upload/docs/op/C22100053_1612558800.pdf (dostęp : 24.04.2021).

[46] А.Ю. Кадурин [и др.],Об обязательном озвучивании (субтитрировании) на белорусский язык фильмов при их показах в кинотеатрах Беларуси, http://lawgroup.by/about_mandatory_dubbing_of_films_into_belarusian_language_in_belarus_cinemas, (dostęp: 23.04.2021).

[47] М. Ноцунь, А. Бжэзецкі Зрабаваны народ: размовы з беларускімі інтэлектуаламі, Гародня 2009, s.99.

[48]Постановление Совета Министров Республики Беларусь от 18 января 2021 г. o Государственной программе ,,Массовая информация и книгоиздание” на 2021– 2025 годы, https://pravo.by/upload/docs/op/C22100021_1611176400.pdf, (dostęp: 19.04.2021).

[48]https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/471/471b4693ab545e3c40d206338ff4ec9e.pdf, (dostęp: 27.03.2021).

[49]A. Чайчыц, Дзяржаўная тэлевізія павінна мець прынамсі адзін беларускамоўны тэлеканал, ,,Газета Arche”, https://gazeta.arche.by/article/220.html, (dostęp: 19.04.2021).

[50]Постановление Совета Министров Республики Беларусь от 18 января 2021 г. o Государственной программе ,,Массовая информация и книгоиздание” на 2021– 2025 годы, https://pravo.by/upload/docs/op/C22100021_1611176400.pdf, (dostęp: 20.04.2021).

[51]https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/471/471b4693ab545e3c40d206338ff4ec9e.pdf, (dostęp: 19.04.2021).

[52]Zob. А.Ю. Кадурин [и др.], Об обязательном озвучивании (субтитрировании) на белорусский язык фильмов при их показах в кинотеатрах Беларуси, http://lawgroup.by/about_mandatory_dubbing_of_films_into_belarusian_language_in_belarus_cinemas, (dostęp: 21.04.2021), Г. И. Барышев Театрально-декорационное искусство Белоруссии в период 1905— 1917 гг. (Общая характеристика), [w:] ,,Белорусское искусство: сборник статей и материалов” Изд-во Академии наук Белорусской ССР. Институт искусствоведения, этнографии и фольклора, Минск 1957, s. 63−78; Н.Б. Мечковская, Белорусски язык: социолингвистические очерки, Мюнхен 2003.

[53] M. Kuryłowicz. Tarcza czy miecz? O dwuznacznej roli języka rosyjskiego w radzieckiej Azji Centralnej, [w:] ,,Idea i komunikacja w języku i kulturze rosyjskiej”, pod red. A. Dudka, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010, s.273.

[54] Zob. np. J. Olędzka, Russian Language as a Tool of Geopolitical Influence, ,,Yearbook of the Institute of East-Central Europe”, Vol. 15, No. 3, 2017, pp. 135-163; M. Kuryłowicz. Tarcza czy miecz? O dwuznacznej roli języka rosyjskiego w radzieckiej Azji Centralnej, [w:] ,,Idea i komunikacja w języku i kulturze rosyjskiej”, pod red. A. Dudka, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010, ss. 273-280.

[55]Вступил в силу закон о признании украинцев и белорусов носителями русского языка, 17.06.2020б https://vz.ru/news/2020/6/17/1045373.html, (dostęp: 19.04.2021).

[56] J. Olędzka, Russian Language as a Tool of Geopolitical Influence, ,,Yearbook of the Institute of East-Central Europe”, Vol. 15, No. 3, 2017, p.153.

[57]Е. Данейко, Особенности белорусской идентичности, https://www.dw.com/ru/%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8-%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9-%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B9-%D0%B8%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8/a-37674267, (dostęp: 20.04.2021).

[58]А. Лянкевіч, Стаўленне да беларускай мовы ў інтэрнэт-камунікацыі (на матэрыяле дыскурс-аналізу каментарыяў на інтэрнэт-орумах), ,,Acta Albaruthenica”, Tom 13, Warszawa 2013, s.151, http://www.albaruthenica.uw.edu.pl/pl/userfiles/downloads/AA_09_Zmiest.pdf, (dostęp: 20.04.2021).

[59]Е. Данейко, Белорусский язык в Беларуси– государственный статус или декорация? https://www.dw.com/ru/%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA-%D0%B2-%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8-%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B9-%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%81-%D0%B8%D0%BB%D0%B8-%D0%B4%D0%B5%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F/a-19056419, (dostęp : 22.04.2021).

[60] Беларускі Фонд Культурнай Салідарнасці, https://byculture.org/, (dostęp : 24.04.2021).

[61]https://www.youtube.com/watch?v=9FuPyl_t4hQ&ab_channel=%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%A4%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D0%A1%D0%B0%D0%BB%D1%96%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%86%D1%96, (dostęp: 13.04.2021).

[62]Zob. np. Монаспектакль “На Беларусі Бог жыве”, https://youtu.be/G52Z8yiOCDE, (dostęp: 29.07.2021).

[63]https://www.forbes.ru/obshchestvo/406615-velikaya-strana-ot-bresta-do-chukotki-hotyat-li-belorusy-obedinyatsya-s-rossiey,(dostęp: 26.04.2021).

[64]O. Nikers. Latvia Defends Its Language Despite Massive Russian Pressure, Eurasia Daily Monitor April 4, 2018. https://jamestown.org/program/latvia-defends-its-language-law-despite-massive-russian-pressure/, (dostęp: 25.04.2021).

[65]Закон Литовской Республики О государственном языке от 31 января 1995 г. №1-779, https://e-seimas.lrs.lt/portal/legalAct/lt/TAD/TAIS.58647, (dostęp: 27.04.2021).

[66]Language Education Policy Profile. Country Report– Armenia, Yerevan, 2007, https://www.academia.edu/6901131/LANGUAGE_POLICY_PROFILE_ARMENIA_country_report_2009, (dostęp: 27.04.2021).

[67]М. Ноцунь, А. Бжэзецкі Зрабаваны народ: размовы з беларускімі інтэлектуаламі, Гародня 2009, c. 99-102.

Autorka analizy: Katarzyna Beliakowa