Białoruskie elity polityczne: dziedzictwo homo sovieticus (cz.1)

Po rozpadzie ZSRR elity polityczne odegrały kluczową rolę w procesie transformacji ustrojowej zarówno całego obszaru poradzieckiego, jak i niepodległej Białorusi. Szczególnie istotny był okres pierwszych lat niepodległości, kiedy to od charakteru powstawania elit politycznych zależały kierunki, którymi podążała transformacja polityczna, ustrojowa, gospodarcza i społeczna Białorusi. Zarówno działania białoruskiej elity rządzącej, jak i kontrelit, wpłynęły na dynamikę i charakter społeczno-politycznych przemian na Białorusi. 

Specyfika białoruskiej transformacji

Mówiąc o wynikach transformacji na Białorusi (należy wyraźnie zaznaczyć, że procesy transformacyjne jeszcze trwają), badacze i analitycy często używają pojęcia „białoruski model transformacji” lub „białoruski model społeczno-polityczny”. Ma to uzasadnienie, ponieważ Białoruś podąża własną drogą transformacji. Często można się spotkać ze skrajnie różnymi określeniami współczesnego białoruskiego ustroju – od bardzo popularnej jeszcze do niedawna „ostatniej dyktatury Europy”, która po wyborach prezydenckich 2020 roku powróciła do agendy medialnej, aż po „suwerenną demokrację” etc. Tę debatę możemy zostawić publicystom i dziennikarzom. Mówiąc o charakterze reżimu, współczesna Białoruś najbardziej odpowiada rodzajowi hybrydowego autorytarno-sułtanistycznego reżimu politycznego. To oznacza, że sam system, jak i zachowania elit rządzących, mogą się zmieniać i przystosowywać do panujących warunków geopolitycznych. Można się spierać o charakter reżimu, zjawisko to jest bardzo dynamiczne, ale najważniejsze są jego cechy.

W takim reżimie współistnieją elementy zarówno demokracji, jak i autorytaryzmu, a cechują go następujące elementy: najczęściej skonsolidowana i silna elita rządząca z wyraźnym jądrem (prezydent i jego otoczenie), słaba i podzielona kontrelita, elastyczna ideologia państwowa, wielopoziomowa tożsamość oraz stosunkowo stabilna, zorientowana socjalnie gospodarka. System władzy ma wyraźny charakter relacji klient-patron, wewnątrz systemu rywalizują różne grupy interesów (najczęściej walka wewnątrz elity władzy jest ukryta), a modernizacja ma charakter autorytarny.

Po prawie 30 latach od upadku ZSRR, można stwierdzić, że klasyczny paradygmat transformacyjny sprawdził się na Białorusi tylko częściowo. „Wzorowa” zachodnia tranzycja zakłada wprowadzenie stabilnego ustroju demokratycznego i powstanie liberalnej gospodarki rynkowej. Na Białorusi wykształcił się odrębny model gospodarczo-społeczny i polityczny, inny niż w pozostałych krajach poradzieckich. Charakteryzuje się on kilkoma elementami: stosunkowo stabilną i sterowaną gospodarką, skoncentrowaną władzą polityczną bez partii władzy, pasywnym społeczeństwem obywatelskim i brakiem klasy oligarchów. Białoruś jest typowym przykładem transformacji wielowektorowej, która dotyczy większości republik poradzieckich.

System wyborczy a elity 

Ogromne znaczenie dla powstawania elit politycznych ma rozwój systemu partyjnego i wyborczego. W białoruskim przypadku należy wskazać kilka specyficznych cech. Po pierwsze, co już od dawna nie jest dla nikogo sekretem, białoruski system wielopartyjny ma charakter dekoracyjny. Realny wpływ partii politycznych (wszystkich orientacji) na rządzenie krajem był widoczny w latach 90. XX wieku, a z czasem rola partii politycznych tylko malała. 

Po drugie, widoczna jest również marginalizacja procesu wyborczego jako jednego z głównych i podstawowych mechanizmów funkcjonowania systemu demokratycznego. Istnieje wyraźna gradacja wyborów, która utrwaliła się w systemie politycznym. Tak np. wybory samorządowe praktycznie nie mają dla aktorów politycznych znaczenia ani dla elity władzy, ani dla opozycji. Większe znaczenie mają wybory parlamentarne, w których bierze aktywny udział nie tylko kontrelita, ale są też mobilizowane partie prorządowe. Największe znaczenie mają natomiast wybory prezydenckie. 

Po trzecie, zauważalna jest swoista depolityzacja i bezpartyjność parlamentu, niespotykana na taką skalę w państwach o długich tradycjach demokratycznych. Jeśli przeanalizujemy skład białoruskiego parlamentu ostatnich trzech kadencji, to widzimy, że zdecydowana większość deputowanych jest bezpartyjna. Natomiast liczba deputowanych wybranych z ramienia partii politycznych z reguły nie przekracza 10 % ogółu posłów. Co istotne, większość deputowanych białoruskiego parlamentu wybranych z ramienia partii politycznych, należy do tzw. „partii grup interesów”, które otwarcie popierają politykę prezydenta.

Powstawanie elit

Podział współczesnych białoruskich elit politycznych na elitę rządzącą i kontrelitę na początku transformacji był dość umowny, ponieważ w warunkach rodzącego się systemu partyjnego często zarówno hasła obecnej kontrelity, jak i elity władzy, były bardzo podobne. Również brak doświadczenia demokratycznego wpływał na rozmyte, często ogólnikowe i niesprecyzowane treści programów większości partii politycznych. Bazą dla białoruskiej elity rządzącej albo elity władzy, była przede wszystkim jeszcze radziecka nomenklatura średniego szczebla, z której wywodzi się również A. Łukaszenka. Później dołączali do niej reprezentanci poszczególnych grup i resortów: urzędnicy wyższego szczebla, wojskowi, dyrektorzy największych państwowych spółek etc. Trzonem „starej” kontrelity byli działacze ruchu antykomunistycznego oraz inteligencja, spośród których uformowała się białoruska opozycja polityczna. 

W procesie postępującej koncentracji wpływów i konsolidacji władzy w rękach prezydenta A. Łukaszenki, podział ten stawał się coraz bardziej klarowny. Wskutek procesów monopolizacji przestrzeni politycznej i konsolidacji władzy, białoruska elita rządząca stała się elitą zintegrowaną. Na jej obecny kształt wpłynął przede wszystkim proces częściowej wewnątrzgeneracyjnej reprodukcji, dlatego jest to elita zintegrowana ideologicznie. Choć w przypadku białoruskiego establishmentu w ostatnich latach, co dobitnie uwidoczniła sytuacja po tegorocznych wyborach prezydenckich, jedyną ideologia jest utrzymanie się u władzy.

Zdjęcie: Belta

Autor: Maxim Rust

redaktor działu OPINIE, analityk polityczny i badacz społeczny. Doktor nauk politycznych (UW). Główne zainteresowania badawcze to elity polityczne i transformacja ustrojowa w państwach poradzieckich oraz funkcjonowanie społeczeństw w dobie digitalizacji. Autor ponad pięćdziesięciu publikacji naukowych i publicystycznych. Jest redaktorem magazynu New Eastern Europe (www.neweasterneurope.eu).

Zobacz wszystkie wpisy od Maxim Rust → Zobacz całą redakcję portalu →

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *